Салчак Владимир Шѳмбүлович

Салчак Владимир Шѳмбүлович

Мастер

  Салчак Владимир Шѳмбүлович – ховар даш чонукчузу, хѳгжүмчү, тыва хѳгжүм херекселдери кылыр мастер, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы.

  Ол 1948 чылдың декабрь 28-те Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурга арат ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Владимирниң ачазы, кырган-ачазы, ачазының дуңмалары, шупту үжүк-бижикке шыырак эртем-билиглиг, ажылчын, кежээ турганнар. Олар берге үүлеге «репрессияга» таваржып, «чоннуң дайзыны» деп сѳглеттирип, кара-бажыңга олуруп чораан-даа бол, алдарлыг кижилер бооп, Тываның тудуг хѳгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киириштирип чораан.

  Владимирниң ачазын арай деп колхозка хүлээп алгаш, 500 аңгор ѳшкүлерни хүлээдип берген. Ол аңгор ѳшкүлерни ѳстүрүп, малчыннап эгелээн. Хостуг үезинде дарганнап, бызаңчылап чораан. Бажыңның-даа, ѳгнүң-даа ыяштарын чонуп, даараныр болгаш сүт тырттар машиналарны септеп, оларга херек артык кезектерни боду чазап, кылыптар-даа турган. Владимир ачазындан үлегер-чижекти ап, чаңгыс черге олурбас, кежээ ажыл-ишчи бооп ѳзүп келген. Ол дѳрт харлыг тургаш-ла, соңганың кѳзенектерин чазаптар турган.

  Владимир 10-гу классты ара каггаш, Кызылдың автошколазынга ѳѳрени берген. Ол үеде чолаачылаар дээрге, ужудукчулар дег, хүндүткелдиг ховар мергежил турган. Ынчангаш ачазы Владимирни деткип: «Эки-дир, оглум, чолаачылаар сен» дээн. Владимирниң күзели-даа боттанган, ол автошколаны доозупкаш,  эрги «ГАЗ-53-түң» чолаачызы апарган. Ону даайлары-биле септеп алгаш, чаңгысклассчыларын олуртуп алгаш, аай-дедир халдып чоруп турган.

  Владимир шериг хүлээлгезин, күш-культура башкызының бижип бергени характеристиканың ачы-дузазында, Германияның эң эки дээн үлегерлиг дайынчы полугунга үш чыл ишти эрттирген.

Чогаадыкчы ажылы

  Владимир Шѳмбүловичиниң ачазы национал хѳгжүм херекселдеринге тергиин ойнаар чораан, ынчангаш ол бичиизинден хѳгжүмге хандыкшылдыг ѳзүп келген. Дѳрт харлыында-ла холга бызаанчыны туткаш, ол-ла хевээр оон чарлып кѳрбээн. Владимир алды харлыг турда, ачазы клубтан үрелик гармошка эккелгеш, септеп кылгаш, аңаа «ойнап кѳрем, оглум» дээш тутсуп берген. Бичии Владимирниң  уран-талантылыы оон-на илерээн. Гармошкага ол үениң  ырыларын тергиин эки ойнай берген. Ынчангаш клубка ойнап-хѳглээн, танцылап-самнаан  аныяктарның хѳгжүмүн ойнап бээр кижи апарган. Байырлал хүннеринде ада-иези, тѳрелдери чыглырга, бызаанчызынга тыва улустуң аялгаларын уярадыр ойнап турган. Ол Кызылдың уран чүүл училищезинге хѳгжүм талазы-биле мергежилди чедип ап тура, беш хылдыг бызаанчыны чогааткан. Ындыг бызаанчының диапазону элбек, скрипкага деңнежип, классиктиг чогаалдарны ойнап болур шынарлыы билдинген.

  Владимир Салчак 6-гы класска тургаш, чонар-дашты сонуургап, сураглыг даш-чонукчузу Тойбухаа Коштайевичиниң ѳѳреникчизи апарган. Ынчалза-даа чонар-даштан ёзулуг ажылдарны улгады бергеш, 28 харлыында, чазап эгелээн. Ооң эң бир дугаар чазаан ажылы – аът. Аъттың кайы-даа талазындан, янзы-бүрү хевирин чазап, ѳѳренип алган. Ол дыка хѳй дүрзүлерни чазааш, Иван Чамзоевич Салчактан, орус чурукчудан, оон ѳскелерден бедик үнелелди алган. Ол бедик үнелел ус-шевер даш чонукчузун чүглендирип, оон-даа эки ажылдаарынче киткээн. Оон бээр Бүгү-эвилел делгелгелеринге үргүлчү киржип, уран-чараш чазап-сиилбээн ажылдарын чонга бараалгадып, ус-шеверин бадыткаан.

  Владимир Шѳмбүлович чаңчыл болган  чонар-даш уран чүүлүнге чаа угланыышкынны чогааткан. Ол чонар-даштан хевирлерни ишти хос боор кылдыр чазап эгелээн. Ооң чаа ажыдыышкынынга эң бир дугаар кылган ажылы – ѳг дүрзүзү. Ол угланыышкын берге болза-даа, ус-шевер даш чонукчузунга чаа чогаадыкчы чедиишкин ону улам сорук киирген. Ол чонар-даштан субурганны, чараш кыстар мѳѳрейинге  даңгына болган кыска кедирер бѳрттү чазаптар.

  «Бызаанчы», «Ѳг», «Субурган» дээш, оон-даа ѳске ажылдары чонну кайгадып, эң онзагай ажылдар деп санадып чоруур.

  2010 чылда Тыва Республиканың Ѳѳредилге болгаш эртем яамызының шенелде шѳлчүгежин Кызыл-Даг школазынга ажыткан. Аңаа Владимир Шѳмбүлович чонар-даш уран чүүлүнге школачыларны ѳѳредириниң программазын бодунуң болгаш ѳске-даа ус-шеверлерниң арга-дуржулгазынга даянып тургаш, чогаадып тургускан. Ак-Довурактың 3 дугаар профессионалдыг училищезинге даш чонар уран чүүлдү башкылап, бодунуң билиин аныяк ѳскеннерге дамчыткан.

  Владимир Шѳмбүлович Сергей Кочаа-биле кады Тывага амгы үеде уттундурган дарганнаар уран чүүлдү, ѳңнүг металлдан шуткуурун, хѳмнү уран арга-биле болбаазырадырын катап диргизип, нептередиринге улуг үлүг-хуузун кииргеннер. Олар чай болурга-ла, алтайлардан хѳм-биле ажылдаарының чажыттарын айтырып ап, Моол, Бурятия, Хакасия чедип, арга-дуржулга солчуп, улуг ажылды чорутканнар. Ак, Алаш хемнериниң унун чурттаан даргандан  хѳйнү шиңгээдип алганнар. Сѳѳлзүредир хѳмден кѳгээржиктерни кылып эгелээнинге чоргаарланып чоруурлар.

  Талантылыг даш чонукчузунуң чазап-сиилбээн эң ховар ажылдары Россияның кол музейлеринде дериттинген.

  Ол чүгле даш чонар эвес, а аъттың дериг-херекселин, шуткуп куткан чүген, чуларны, каасталгаларны, эдилелдерни эң эки кылып билир мастер.

Шаңналдары

  Владимир Салчак аныяк салгалды белеткээни дээш бедик деңнелдиг чогаадыкчы күш-ажылы үнелелди ап, Тыва Республиканың Чазааның даргазынга 100 муң акша-биле шаңнаткан.

  Ол Россияның Уран чурулга академиязының хүндүлүг дипломунуң эдилекчизи. Дипломну 2019 чылда уран чүүл эртемдени, философтуг эртемнер доктору, профессор, академик, Уран чурулга академиязының президиумунуң кежигүнү, «Евразияның уран чүүлү» деп электроннуг сеткүүлдүң кол редактору, Уран чурулга академиязының Урал, Сибирь, Чѳѳн чүк салбырының даргазының оралакчызы  Михаил Шишин  делегей чергелиг «Мөңгүн кержек» деп ус-шеверлер фестивалынга болуп эрткен байырлыг кезээнге Владимир Салчакка тудускан.

  Ус-шевер даш чонукчузунга, уран-талантылыг хѳгжүмчүге, салым-чаяанныг чурукчуга хѳй чылдар иштинде уран чүүлдүң хѳгжүлдезин, чоннуң ус-тывыжын сайзырадырынга дыка улуг үлүг-хууну кииргени дээш, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы деп атты тывыскан.

  • Автор: Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
  • Ссылка:
  • Список литературы, иное: 1. Ооржак, М. Салчак Владимир Шѳмбүлович / М. Ооржак. – Дорт сѳзүглел // Бай-Тайга уран чүүлдүң кавайы. – Кызыл, 2020. – С. 212-214. 2. Ондур, С. Мелодия камня / С. Ондур. – Дорт сѳзүглел // Центр Азии. – 2008. – 13-17 окт.