Сат Дамба-Доржу Дажы-Серенович

Дамба-Доржу Сат – ховар баритон үннүг ыраажы,  Тыва Республиканың улустуң артизи, Россия Федерациязының алдарлыг артизи, уран чүүл болгаш культураның хоочун ажылдакчызы.

Дамба-Доржу Сат Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунга 1946 чылда май 14-те малчын өг-бүлеге алды дугаар төлү бооп төрүттүнген. Баян-Тала школазынга 8-ки классты дооскаш, ол суурунга-ла тудугжулап, оон сооңда Культура бажыңынга эргелекчилеп ажылдап чораан. 1969 чылда Тываның күрүне филармониязынга ыраажылап эгелээн. Ол – «Саян» ансамблиниң үндезилекчизи, аңаа 40 чыл ажыг ажылдап чораан. Хөөмейжилерниң «Тыва» ансамблинге база он чыл ажыг ажылдаан.

 Чогаадыкчы  ажыл-ижи

Сат Дамба-Доржу бичиизинде-ле хой кадарып чорааш, чалым-хаялар аразынга чаңгыландыр ырлаарынга ынак турган. Школага өөренип тургаш, кожуун школаларының уран чүүл көрүлделеринге идепкейлиг киржип, салым-чаяанын чонга бараалгадып чораан. Культура бажыңынга эргелечилеп чораан үезинде культура массалыг хемчеглерни хөйү-биле удуртуп, эки ажылдарны көргүскен.

1969 чылда Кызылга аныяк ыраажылар көрүлдези болган. Ооң түңнелинде Сат Дамба-Доржуга лауреат деп атты тывыскан соонда, композитор А. Б. Чыргал-оол Тываның күрүне филармониязынче ыраажы бооп ажылдаарын чалаан.

Апрельде 1969 чылда композитор А. Б. Чыргал-оол биле профессор Р. Н. Лесников Дамба-Доржунуң орус болгаш тыва дылда ырлаарын дыңнааш, филармонияже хүлээп алганнар. Көдээ суурга өскен Дамба-Доржуга найысылалга ажылдап турумчууру берге боорга, төрээн суурунче чана берген. Удаваанда Тыва АССР-ниң культура сайыды М. С. Хомушку Дамба-Доржуну чагып-сургап тургаш, Кызылче эккелген. Ол хүнден эгелээш, Сат Дамба-Доржу ыраажы ажыл-ижинче сундугуп, турумчуй берген.

«Саян» ансамблинге ажылдап чорааш, республиканың шупту бар чок булуңнарынче, ССРЭ-ниң эвилелдешкен чурттарынче, даштыкы күрүнелерже гастрольдап, чонга магадап-ханмас талантызын бараалгадып чораан.

1984 чылда талантылыг ыраажывыс Моол Арат Республиканың найысылалы Улан-Батор хоорайга концерт көргүзүп чорааш, «Каас-чараш моол чуртум» деп ырыны күүседиптерге, көрүкчүлер туруп келгеш адыш часкап, Дамба-Доржунуң ырлаарын магадааннар.

Ыраажының чуртталгазында база бир уттундурбас төөгүзү. Улан-Баторга концерт соонда моол сураглыг ыраажы «Мен Ленинградтың консерваториязын дооскан мен, силер кайы консерватория дооскан силер?»  деп айтырган. Дамба-Доржу кезек када тула бергеш, «Баян-Таланың хову консерваториязын» деп харыылаан. Бо болуушкунну артистер ам-даа чылыы-биле сактып чугаалажып чоруурлар.

1988 чылда тургустунган «Тыва» ансамблинге 10 чыл ишти ажылдап, тываларның тускайлаң культуразын алдаржыдып, аас чогаалын салгалдарга арттырар дээш, бүгү күжүн ол берип, салым-чаянныг удуртукчу, композитор деп бедик атты алган.

Дамба-Доржу Сат – эң солун, оюн-баштак, кезээде бир-ле солун чүүлдү тып алган чоруур салым-чаянныг артист. Ооң «Эзир-Кара», «Дус-Даг суурум», «Ээргиштиг кыстар», «Ырлажып-ла чоруулунар», «Өөрлерим эштеримге» деп ырыларын «Саян» ансамблиниң шупту артистери ырлажып чоруур.

Ол бүгү делегей чергелиг фестивальдарның, регион болгаш республика чергелиг көрүлде-мөөрейлерниң  тиилекчизи, лауреады, хөй-хөй шаңнал бижиктерниң эдилекчизи.

Чаңгыс черт-чурттуглары чүгле Баян-Таланы эвес, а Тыва чурттун алдаржыткан Дамба-Доржуга чоргаарланып хүндүлээрлер.

 Сат Дамба-Доржу Алексей Боктаевич Чыргал-оолдан, Роберт Николаевич Лесниковтан шупту чүвени өөренип ап, «уран чүүл делегейинче оруум ужуктап каан башкыларым» деп сактып, хүндүлеп, оларга бүгү назынында мөгейип чораан.

 Шаңналдары болгаш аттары

Ховар үннүг, салым-чаянныг ыраажы Сат Дамба-Доржунуң ажыл-ижин чүгле Тыва Республиканың  эвес, а Моолдуң, Россия Федерациязының  чазаа  бедии-биле үнелээн. Ол «Шылгараңгай күш-ажыл дээш», «Хүндүлелдиң демдээ» деп Тыва Республиканың орденнериниң; «Шылгараңгай күш-ажыл дээш»  деп Россия Федерациязының медалының, «Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн таварыштыр» деп юбилейлиг медальдың, Моолдуң «Хүндүлелдиң демдээ» деп орденниң эдилекчизи, ТР-ниң Улустуң артизи (2006), РФ-ның алдарлыг артизи, Россияның композиторлар эвилелиниң кежигүнү чораан. 

  Өг-бүлези

Сат Дамба-Доржу өөнүң ишти Валентина Сергеевна-биле чурттааш, 5 ажы-төлдүг болган. Оолдары – Юрий, Владимир, Аяс – бөдүүн иштиң кижилери, кызы – Долаана – уруглар садында кижизидикчи башкы. Оглу Начын аныяк назынында дуу оранче чоруй барган. Уругларыныӊ авазы аарааш, бурганнай бээрге, Дамба-Доржу ажы-төлүн кижизидер үүлеге таварышкаш, Вера Ногай-ооловна-биле бот-боттарынга чөленгииш болуп, найыралдыг өг-бүле бооп, 20 чыл чурттаан.

2018 чылдың июнь 23-те Дамба-Доржу Дажы-Серенович аар аарыгдан аарааш, чырык өртемчейден чарлып чоруткан.

 Адын мөңгежиткени

Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунуң Культурлуг дыштанылга төвүнге Дамба-Доржу Дажы-Серенович Саттың адын тывыскан.