Монгуш Айдың Шораанович (Ишкин оглу)

Айдың Монгуш – Тыва Республиканың алдарлыг артизи, Республиканың улусчу чогаадылга төвүнүң ажылдакчызы, тыва национал спорт хевирлериниң республика чергелиг маргылдааларының чарлакчызы, «Эне Тывам», «Ишкинниң аалчызы»  деп интернет четкизинде видеодамчыдылгаларның  башкарыкчызы,  Тыва культураның суртаалчызы.

Ол 1988 чылдың июль 14-те Сүт-Хөл кожууннуң Хор-Тайга (Ишкин) суурга авазының чаңгыс оглу бооп төрүттүнген. Чажындан тура, кырган-ачазы Монгуш Ыянчап Сереновичиниң аалынга мал-маган аразынга эрес-кежээ, аваангыр, хол-буду тудунгур, топтуг, бүдүштүг эр бооп, өзүп келген. Авазы Оюмаа Ыянчаповна ус-шевер, даараныр чораан болгаш оглунга майтак идиктерни-даа, шыва тонну-даа даарап бээр турган. Ооң кылбаан-на ажылы чок – черле ажылгыр, кежээ, кызымак кижи болгаш  дааранып, хууда сайгарлыкчылап, амыдыралга оруун дилеп, найысылалче чурттап чорупкан турган. Ол 2011 чылда, 42 харлыында, ханының базыышкынындан көңгүс аныяк назынындан чарлып чоруткан.

Кызыл хоорайга бичии Айдыңны авазының чанынга 1,2-ги классты өөредип доостургаш, 3 класстан эгелеп өөренири-биле, Кара-Чыраа (Киров) суурда, кырган ада-иезиниң чанынче чорудупкан турган. Өөредилгеге черле сундулуг, сонуургалдыг болгаш, эге класстарны Айдың чүгле «бештерге» өөренип келген. Ол 10-гу классты «4-5» демдектерге дооскаш, авазының сүмелээни-биле, Тываның күрүне университединиң юридиктиг факультединче кирер белеткел курузунга 11-ги классты дооскаш, улаштыр 1-ги курсче дужаап кирип алгаш, чедиишкинниг дооскан.

Айдыңның ырлаарынга салымныын кырган-авазы эскерип каан. Ооң сцена кырынга баштайгы базымнары суур чергелиг «Хамнаарак» мөөрейинден эгелээн. Бичии ыраажы Кара-Чыраа ортумак школазынга эге класска өөренип тургаш, «Хамнаарак» мөөрейинге киришкеш, ат-сураглыг, алдарлыг артист Станислав Ирильдиң «Курай, курай» деп ырызын күүсеткеш, бирги черни чаалап алган. Дараазында кожуун чергелиг ыраажылар мөөрейинге «Калдак-Хамар» биле Шолбан Ондарның «Ажырбас, ажырбас, эргимим, эглип кел» деп ырыларын күүсеткеш, ийиги черни алган.

Ол 2007 чылдың декабрь айда хөй көрүкчүлерлиг улуг сценаже бир-ле дугаар үнген. Кызылдың Улусчу чогаадылга бажыңынга сураглыг артистер – Роман Ондар биле Артыш Кууларның  концерди болуп турда, Буян Чаш-ооловичиниң бижээни «Болчаг» деп ырызын бараалгаткан. Салым-чаяанныг, уран-талантылыг, хостуг, бедик үннүг  Айдың Монгушту «Анай-Хаак» студиязының продюсери, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады Очур Павлович Кара-Сал эскерип, онзагайлап демдеглээн. Оон эгелээш, Айдың студияга үргүлчү барып, Очур Павловичиниң чогаадып бижээни «Чаптаашка», «Май ай», «Чоргаар кыс», «Суурлар, хоорайлар» дээш оон-даа өске ырыларын чонга бараалгадып, күүседип чоруур. Ооң уран чүүл делегейинче ырлап үнүп келиринге, Очур Павлович дыка улуг үлүг-хуузун киирген.

Айдың Шораанович хостуг, чоргаар, чараш үнү-биле чоннуң сонуургалын оттуруп, кичээнгейин хаара тудуп, хөй санныг мөгейикчилерге үлегерлиг ыраажы бооп, 2018 чылда Тываның алдарлыг артизи деп күрүне чергелиг бедик шаңналдың эдилекчизи болган.

Аныяк, алдарлыг артист чүгле ыры-шоор эвес, а тыва чонувустуң чараш мөөрейи  хүрешти база сонуургаар. Школачы чылдарында-ла хүреш секциязынче барып, аңаа хандыкшып чораан. Айдың 7-8 класска өөренип турда, Тываның Начын мөгези Донгак Кайгал-оол деп мөге Ишкинге чедип келгеш, школа директору-биле дугурушканы ояар, хүреш секциязын эрттирип турган. Ынчан  Айдыңның үежилери оолдар шыырак хүрежип, Республиканың 18 хар чедир назылыг элээди оолдар аразынга маргылдааларга киржип, шору шаңналдыг черлерни ээлеп турганнар.  Айдыңның хүрежип чораан үезинде Моңгуш Айдың деп атташ оолдар көвей болурга, хүрежир акызы “Ишкин оглу” деп шола атты аңаа берген.  Ооң хүрешке улаштыр сайзыраарынга будунга кемдээшкин алганы моондак болган. Ынчалза-даа ол 2016 чылдан бээр республика иштинде болуп турар хүреш маргылдааларынга, Наадым хүрештеринге чарлакчылап эгелээн.  Онза-солун, хөглүг-баштак, өткүт, чугаа-сооттуг чарлакчы м­өгелерниң-даа, көрүкчүлерниң-даа хей-аъдын бедидип, кыйгырып, хөөнүн чазап, тура-соруун киискидип, сагыш-сеткилин доюлдуруп келир чараш чечен-мерген сөстерниң девии-биле дыка хөй хүреш маргылдааларын удуртуп, эрттирип чоруур.

Салым-чаяанныг ыраажы интернет четкизинде Тываның культура яамызының «Эне Тывам» деп төлевилелин башкарып, эрттирип турар. Ол төлевилелдиң кол сорулгазы – Тыва республиканың аңгы-аңгы чараш булуңнарынга чедип, оларның бойдузун, бай-байлаан, ында чурттап турар кижилерниң амыдырал-чуртталгазын көргүзери.  Эдиски Байков, Айдыс Ооржак суглар-биле кады хөлүн эрттир нарын, литературлуг эвес, анаа чончу, бөдүүн, дириг дыл-биле чугаалажып турар видеодамчыдылгаларны кылып, чоннуң улуг сонуургалын оттуруп чоруурлар.

Айдың Монгуштуң чогаадыкчы ажыл-ижи чонга көскү, мөгейикчилери санап четпес хөй, ырылары чечен-мерген, уян-чараш. Ол Очур Кара-Салдың, Айдың Арыгның, Херел Мекпер-оолдуң, Буян Сарыгларның, Амир Чыкайның бижээн ырыларын ырлап, уран чүүл делегейин сайзырадып, Тывавысты алдаржыдып чоруур.

Алдарлыг артист 2018 чылдан тура малчыннап эгелээн. Айдың чашкы үезинде малчын кырган-ачазының аалынга өскен болгаш  мал-маганны, ылаңгыя чылгы малды дыка сонуургаар. Келир үеде аал сынмас кодан малдыг, «муңчу малчын» деп аттың эдилекчизи боору чадап чок.

Айдың Монгуш – өөнүң ишти Марьяна Андреевнаның бүзүрелдиг ынак эжи, өг-бүлезиниң быжыг чөлеңгиижи, ажы-төлүнүң үлегерлиг адазы, Тывавыстың төлептиг оглу, чоргаар ыраажызы.