Наксыл Надежда Кууларовна

Наксыл Надежда Кууларовна

Артист

Наксыл Надежда Кууларовна – В.Ш. Кѳк-оол аттыг хѳгжүм-шии театрының ат-сураглыг артизи, Тыва Республиканың улустуң артизи, күш-ажылдың хоочуну, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медальдың эдилекчизи.

Ол 1958 чылдың декабрь 9-та Сүт-Хѳл кожууннуң Суг-Аксы суурга Куулар Санданович биле Дарый Кыргысовна Идам-Сүрүңнерниң ѳг-бүлезинге  дѳрт ажы-тѳлдүң эң хеймери бооп тѳрүттүнген.

1965 чылда Сүт-Хѳл кожууннуң Бора-Тайга школазынга ѳѳренип кирген. 1968-1970 чылдарда Суг-Аксы ортумак школазынга, а 1970 чылдан тура Чадаананың 1 дугаар ортумак школазынга ѳѳренгеш, 1975 чылда ук школаны чедиишкинниг дооскан. Надежда Идам-Сүрүң кайы-даа школага ѳѳренип тургаш, тергиин эки ѳѳреникчи бооп, хѳй-ниити ажылдарынга  идепкейлиг киржип, черле эрес-кежээ, орлан-шоваа турган.

1972 чылда Тыва АССР-ниң СЭКП обкомунуң 1-ги секретары Салчак Калбак-Хѳрекович Токага удурткан чеди ѳѳреникчи-биле кады Надежда Идам-Сүрүң Пионер организациязының 50 чыл оюнга тураскааткан Съездилер Ордузунга байырлыг хуралга делегат болбушаан, Кызыл шѳлге чыскаалга киришкени база бир тѳѳгү.

Ол школаның идепкейжи, тергиин ѳѳреникчизи дээш, Бүгү  Россияның Артек лагеринче дыштанып-даа чораан.

Надежданың авазы Ийи-Тал чурттуг, Чѳѳн-Хемчик кожууннуң культура килдизиниң эргелекчизи турган, ниитизи-биле культурага 25 чыл ажылдаан. Ооң соонда Куйбышевтиң (амгы Самара) юридиктиг институдун бот-ѳѳредилге-биле дооскаш, Мугур-Аксынга суд даргалап чораан. Ачазы Барыын-Хемчиктиң Аянгаты чурттуг, кѳдээ ажыл-агый ажылдакчызы, хѳй чылдар ишти удуртур ажылдарга ажылдап чораан.

 Чогаадыкчы ажыл-ижи

Надежда Кууларовнаның ажылче баштайгы базымнары Чадаанага эгелээн. Ол  1975-1978 чылдарда Чадаананың Культура бажыңынга автоклуб эргелекчилеп турган.  Аңаа ажылдап тура, Надежда Кууларовна Чадаананың Улусчу театрының коллективи-биле кѳдээ ишчилерже үнүүшкүннерни кылып, үре-түңнелдиг ажылдап турган.

Ооң авазы культура салбырынга ажылдап чораан болгаш артист болур салымы – хан дамчып келген сонуургал, база улуг күзел. Надежда бичиизинден тура-ла, угбалары-биле концерт, шии кѳргүзүп, сценаже үнүп турар кылдыр ойнаар турган.

Ооң баштайгы чедиишкини Тываның улустуң чогаалчызы С. Пюрбюнүң «Кызыл үер» деп шиизинде Сүрүңмааның овур-хевирин эки тургусканы. Ол  дээш, лауреат атты чаалап алган. Надежда Кууларовнаның база бир улуг үлүг-хуузу -1977 чылда  Тываның театры Чита облазынга Сибирьниң Улусчу театрларының аразынга лауреат болганы.

1978 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң актер салбырынче ѳѳренип киргеш, ону 1980 чылда доозуп, драма артизи мергежилдиг болган. Ол чылдың август 1-ден эгелеп, хѳгжүм-шии театрынга артист болуп ажылдап киргеш, бо хүннерге чедир ук театрда ажылдап турар. Чеже-чеже хоорайларже, кожууннарже, суурларже гастрольдап, чонга уран-талантызын бараалгадып, мѳгейикчилерниң ынакшылын чаалап алган.

Ынак башкылары  Оюн Сиин-оол Лакпаевичиниң, Сагды Каадыр-оол Ооржаковичиниң, Москваның МХАТ-тың артизи Бузина Людмила Александровнаның, Бурятияның уран чүүл академиязының профессору Логачев Николай Ефремычиниң, Лопсан Ирина Ивановнаның, Ооржак Алексей Кара-ооловичиниң чагыг-сүмелери, ѳѳредиглери, суртаалдары-биле Надежда Кууларовна чаңгыс-даа кѳрүкчүнүң бүзүрелин оскунмайн, кандыг-даа рольдарны шын сеткили-биле ойнап, чонга бүзүренчиг кылдыр көргүзүп чоруур.

 Надежда Кууларовна тѳрээн театрынга 60 ажыг рольдарны күүседип, онзагай овур-хевирлерни чонга бараалгаткан.

  • А. С. Пушкинниң «Бичии трагедиялар» – Луиза;
  • М. Горкийниң «Ирей» – Софья Марковна;
  • Г. Лорканың «Ханныг куда» – Келин;
  • Ч.Айтматовтуң «Чиңгис-Хаанның ак булуду» – Зарипан биле Догулан;
  • В. Серен-оолдуң «Дойлаашкын» – Агы;
  • А.П. Чеховтуң «Вишнялыг сад» – Раневская;
  • Р. Томаның «Сес ынак херээжен» – Габби;
  • В. Көк-оолдуң «Хайыраан бот» – Хорлуу… дээш, оон-даа ѳске овур-хевирлерни тургускан.

«Ѳпей ыры» деп шииде божудулга бажыңынга-ла чаш ѳпеаязындан ойталап турар аныяк кысты дыка бүзүренчиг кылдыр ойнаанын кѳрүкчүлер ам-даа утпайн чоруур.

2013-2017 чылдарда Москва хоорайда Бичии театр чанында М.С. Щепкин аттыг театрның дээди ѳѳредилге черинге тыва сургуулдарга тѳрээн дыл башкылап, оларның куратору болуп ажылдаан. Джером Сэлинджерниң «Тараалыг шѳлде тамы эриинде», Н. Островскийниң «Буураашкын»; Юджин О. Нилдиң «Бачыттыг  ынакшыл» база Влад Сташинскийниң «Маугли» деп сургуулдарының доозукчу шиилерин тыва дылче очулдурган.

Уран-талантылыг, салым-чаяанныг артисти чүгле театрга, сценага эвес, а телевидениеден кѳрүп, радиодан бо-ла дыңнап болур.

Ол  тыва, орус болгаш делегей литератураларының чогаалдарын чонга суртаалдап, уран сѳстүң дээжизин кижилерниң сагыш-сеткилинге чедирип чоруур уран номчулганың мастери.

Ооң уран номчулгага сонуургалы школага ѳѳренип турда-ла оттуп келген.  Тыва дыл кичээлиниң башкызы Донгак Бичекей Ак-ооловна улуг рольду ойнаан. Шүлүкке, тѳрээн дылынга, уран номчулгага сонуургалы училищеге улам күштелген.

В. Кѳк-оол аттыг театрга Ада-чурттуң дайынынга Улуг Тиилелгениң 50 чыл оюнга тураскааткан юбилейлиг концертке Надежда Наксыл Р. Рождественскийниң «Зенитчи кыстар дугайында баллада» деп чогаалын орус дылга кайгамчык күштүг, чараш, сагыш-сеткил хыы ханып, харлыга бээр кылдыр күүсеткенин демдеглевестиң аргазы чок. «Уян сеткилден хилинчек» деп шииден үзүндүнү, «Акшазы хѳй кадай болза» деп оюн-баштак концертке хоорай чурттуг кадайның монологун күүседип, чыылган чонну каттыртып, дески талантызын бадыткаан.

Надежда Наксылдың  номчааны хѳй санныг тыва, орус болгаш даштыкы классиктиг чогаалдарның база аныяк чогаалчыларның шүлүктериниң үн бижидилгези Тываның Күрүне радиозунуң алдын фондузунда шыгжаттынган. Кызылдың караа кѳрбестер ниитилелиниң библиотеказының фондузунда Тываның улустуң чогаалчызы С.А. Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» болгаш оон-даа ѳске чогаалдарны база тыва тоолдарны номчуп, оларны тускай ном кылдыр үндүреринге дузалашкан.

Ол бойдустуң янзы-бүрү болуушкуннарын этюдтарынга чуруп, шүлүктерни бижип чоруур.

 Шаңналдары

Надежда Кууларовна чогаадыкчы ажыл-ижи дээш, уран чүүлдү сайзырадып, ооң хѳгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип чорууру дээш, дыка хѳй шаңналдарга тѳлептиг болган. Ол – номчулга мѳѳрейлериниң тиилекчизи (1985, 1999); Москва хоорайга болуп эрткен А. С. Пушкинниң чогаалдарынга Бүгү Россияның уран номчулга мѳѳрейиниң дипломантызы (1987); Чылгычы Ондарның «Ханныг истер» деп шиизинге кол маадыр Солаңгының овур-хевирин тургусканы дээш, Тываның Күрүне шаңналының лауерады (1991); Тыва Республиканың алдарлыг артизи (1992); «Чылдың артизи» (1987, 2000); «Шылгараңгай күш-ажыл» дээш деп медалдың эдилекчизи (2006); Күш-ажылдың хоочуну (2008);Тыва Республиканың улустуң артизи (2015).

Бистиң бичии республикавыста кижилерниң сагыш-сеткилин чалгынналдырып, хөгледип, күштелдириптер, а чамдыкта уярады бээр  салым-чаяанныг, шупту талазынга дески талантылыг артист Надежда Наксыл бары ѳѳрүнчүг-даа, чоргааранчыг-даа, магаданчыг-даа!

  • Автор: Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
  • Ссылка:
  • Список литературы, иное: 1. Доржу, К. Наксыл Надежда Кууларовна : [ооң дугайында ] – Сѳзүглел : дорт // Люди и события Тувы: календарь-хронограф 2018 / ГБУ «НБ им. А. С. Пушкина Респ. Тыва» - Кызыл, 2017. – С. 82-85. 2. Балчыр, С. Хан дамчаан күзел : [Тыва Респ. алдарлыг арт. Н. Наксыл дугайында ] / С. Балчыр // Кадын. – 1997. – № 1. – Ар. 35-39.