Монгуш Николай Кечил-оглу

  Монгуш Николай Кечил-оглу (1942-2014) - Тыва Республиканың Улустуң Хөөмейжизи (1992 чыл), хөөмейжи, ыраажы, хөгжүмчү, ус-шевер.

  Николай 1943 чылда  Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей сумузунга малчын өг-бүлеге (Кечил Балган оглу биле Анайжык Шүжүлей уруунуң) 4-кү төлү бооп төрүттүнген. Солчур суурга школазын дооскаш, Кызылдың №1 дугаар училищезинге, дараазында көдээ ажыл-агый техникумунга өөренгеш, мал эмчизи деп мергежилди доозуп алган. 1960 чылда республиканың бот-тывынгыр уран чүүл мөөрейинге хөөмейлээринге салым-чаянын көргүскеш, дипломант атты чаалап алган.

  Шериг хүлээлгезин эрттиргеш, күш-ажылчы амыдыралын 1967 чылда Хандагайты суурнуң Культура бажыңынга эгезинде методистеп, оон директорлап ажылдап чораан.

  1967 чылда Болгарияга болуп эрткен сургуулдар болгаш аныяктарның Делегей чергелиг фестивальга киришкеш, хөөмейниң бир хевири "сыгытты" күүсеткеш, алдын медаль-биле шаңнаткан.

  Ол 1968 чылда "Чадаган" деп агитбригаданың үндезилекчизи бооп, көдээ аалдарга, малчыннарга бодунуң хөөмейлээрин кайгадып, уран-талантызын бараалгадып чораан.

  1969 чылда чаа-ла тургустунган Күрүнениң "Чечек" аттыг ыры болгаш танцы-сам ансамблинче (амгы үеде ансамбль "Саян") чаладып, хөөмейлээр, ырлаар, танцылаар артист бооп, чүгле төрээн Тывазын эвес, а Совет Эвилелиниң республикаларын, хоорайларын кезип каапкан.

 1972 чылда ансамбльдан үнгеш, Өвүр кожуунунга дооскан эртеминиң аайы-биле мал эмчизи бооп, хүндүлүг дыштанылгазынга дээр ажылдаан. Ажылынга үре-түңнелдиг, шаңнал-макталдыг, алдарлыг ажылдап чораан.

  Ол "Буланныгның эдискизи" (1981) деп ансамбльдың үндезилекчизи, удуртукчузу. Салымныг аныяк өскеннерни хөөмейге өөредип, олар-биле үзел-бодалын, арга-дуржулгазын, чажыттарын солчуп, оларның кижизидилгезинге дыка улуг үлүг-хууну киириштирген. Николай чүгле салым-чаянныг хөөмейжи-ыраажы эвес, а ус-шевер деп адын тыва хөгжүм херекселдери: игил, бызаанчы, чадаган, допшулуур, хомусту чазап, сиилбип кылыры-биле бадыткап чораан.

  Чуртталгазында база бир онзагай уттундурбас болуушкун, 1993 чылда Тывага кээп чораан төлээ, продюсер Елизабет Вильсоннуң чалааны-биле Николай кады төрээн дуңмазы Валерий-биле Англияның төвү Лондонга чылдың-на эртип турар шуулганга киржип, Хааннар өргээзинге сагыш-сеткилди доюлдуруп кээр хөөмей, сыгыт, каргыраазын бараалгадып, даштыкы чонну кайгатканнар.

  Аалының ишти Монгуш Чечен Хүрештигбеевна (Тываның кадык камгалалының хоочуну, Өвүрнүң төп эмнелгезиниң эмчи сестразы) аарыгның хай-халавындан дуу оранче чуртталгазындан чарлып чоруптарга-даа, Николай ийи оглун, дөрт кызын боду кижизидип, ажы-төлүнге төлептиг ада бооп, оларны эртем-билиглиг, мөзү-шынарлыг, эки кижилер кылдыр өстүрүп каан. 

  Уран-талантылыг, салым-чаяанныг хөөмейжиниң шаңналдары санап четпес хөй. Ол - "Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи" (1972); "Тыва Республиканың Өвүр кожууннуң Улустуң артизи" (1992); "Тываның Улустуң хөөмейжизи" (1992); «Россия Федерациязының алдарлыг мал эмчизи" (2005); "Күш-ажылдың хоочуну" (1998), "В.И. Ленинниң төрүттүнген хүнүнден бээр 100 чылынга алдар кылдыр. Шылгараңгай күш-ажыл дээш", Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң чээрби чылы" деп медальдарның эдилекчизи.