Куулар Шомаадыр Дойлуевич

Куулар Шомаадыр Дойлуевич

Писатель 22/03/1943 — 10/03/2020

Куулар Шомаадыр Дойлуевич талантылыг, ажылгыр кежээ, кончуг солун номнарның авторы болгаш хөй-хөй номнарның чурукчу каастакчызы, бедик аттыг журналист, ёзулуг тыва чоннуң чоргааралы. 

Шомаадыр Дойлуевич Куулар 1943 чылдың март 22-де Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Хѳр-Тайга деп суурунга арат өг-бүлеге тѳрүттүнген.

Шомаадыр бичии оолак чорааш-ла кончуг сонуургаачал чаңы-биле эш-өөрүнден ылгалдыг, чуруурунга сундулуг турган. Хор-Тайга, Кызыл-Тайга, Суг-Аксы, Чадаана школаларынга өөренип чораан.

Шомаадыр Дойлуевич  Кызылдың уран-чүүл училищезиниң чурулга салбырын чедиишкинниг дооскаш, Новосибирскиниң Дээди партия школазының массалыг информация чепсектерин удуртуп башкарар факультедин дооскан. Тываның сураглыг чурукчулары С. Ланзы, И. Салчак болгаш өскелерниң-даа деткимчези-биле ном каасталгазының техниказын шиңгээдип ап, Кызылдың Улусчу чогаадылга бажыңының үш чыл хуусаалыг чурулга студиязын 1967 чылда дооскаш, чурукчу-каастакчы деп мергежилдиң шынзылгазын алган. Шомаадыр Дойлуевич журналистика ажылының хөй адырларынга ажылдап чораан. «Тываның аныяктары» (1981-1991), «Правительственный вестник» - «Тыва Республика», (1991-1993) солуннарга редакторлап, лекторлап-даа чораан. Оон аңгыда ол салым-чаянныг чурукчу.

Шомаадыр Дойлуевич Куулар 10-гу класска «Тываның аныяктары» солуннуң чурукчу каастакчызы, ооң соонда Тываның «Алдан-Маадыр» чурт-шинчилел музейинге чурукчулап ажылдап чораан. Кандыг-даа ажылдарга ажылдап чорааш чуруурун салбайн, Тываның билдингир чогаалчыларының чогаалдарынга номнарның каасталгазын белеткеп кылгылаан. М. Кенин-Лопсаңның, Е. Танованың, Л. Чадамбаның, Ю. Күнзегештиң болгаш өскелерниң-даа чогаалдарының каасталгазын Шомаадыр Дойлуевич кылган. Чүг-ле бо чогаалдардан аңгыда, Тывада үнүп турар солун-сеткүүлдерниң, чамдык өөредилге номнарының, бичии уруглар номнарының чурук каасталгазынга киришкен. Ылаңгыя бичии уругларга номнарны чуруп каастааны кайгамчык. Шоома Даржайның 1985 чылда үнген «Аякты кым бусканыл?» деп аттыг номунда чурук каасталгазын ѳң чок, кара будук-биле чураан. Ынчалзажок шүлүк бүрүзүнүң дужунда бичии кижиге билдингир кылдыр таарыштыр чуруктарны чуруп көргүскен. Таспай Сааяның 2002 чылда үнген «Адыг оглу», Хертек Леновтуң 2006 чылда үнген «Чашта чараш» деп уругларга номнарының каасталгазын база Шомаадыр Дойлуевич кайгамчык чараш, өңгүр кылдыр, бичии кижиниң сагыш-сеткилинге таарыштыр, чоок белеткеп кылган.

Ол 70 хире номнарның чурукчу-каастакчызы. С. Күстүгүрнүң “Аныяк үннер”, М. Кенин-Лопсанның “Чылгычының өө”, “Кырган-авай өпей ыры”, “Хайыралдыг Калчан-Шилги”, О. Хөвеңмейниң “Оттуг-Мыйыс”, Е. Танованың “Херелмаа”, М. Өлчей-оолдуң “Кыштагда аал”, С. Таспайның “Чаптанчыг амытаннар”, “Адыг оглу”, С. Пюрбюнүң “Күчүтен мелегейлер болгаш мерген бичиилер” дээш оон-даа өске чогаалдар, тоолдар номнарының чурук каасталгазын кылган.

Шомаадыр   Дойлуевич Куулар – Тываның база бир билдингир чогаалчылырының бирээзи. «Баглааш», «Шораанарда дайгы», «Амыдыралдын чиргилчиннери», «Көк-хевек», «Имиртиңде» деп чогаалдарның автору.

Куулар Шомаадыр чогаал ажылын 1978 чылда эгелээн. Бир дугаар ному “Көк-Хевек” – чечен чугаалар чыындызы – 1984 чылда чырыкче үнген. Чаа-ла чогаал бижип эгелээн кижи дун чогаалын шын адап алганы-биле номчукчуларнын кичээнгейин апкан.  Тывалар чиңге-тарааны чедир бышпаан турда, чулуп алгаш, хооруп, соктап чиир чаңчылдыг. Оозун көк-хевек деп адаар. Ол көк-хевектиң сүүзүннүү-ле кончуг, амданыы-даа чаагай. Авторнуң баштайгы ному база шак-ла ындыг, номчуттунгур болган. Бо чогаалынга ат-сураглыг композиторувус Саая Бюрбэ программалыг симфониктиг чурумалды бижээн.

Чогаалчы дараазында чылдарда «Шорааннарда дайгы» (1989) деп публицистиг очерктерни, «Амыдыралдың чиргилчиннери» (1994) деп тоожуну, «Баглааш» (1988, 2002, 2008) деп романны үндүрген.

«Баглааш» деп үш номнуг романда тыва кижиниң аажы-чаңын, амыдыралын, чуртталгага, төрээн чурттунга ынаан кончуг тодазы-биле көргүскен. Тыва ниитилелдиң төөгүзүнде чараш, солун-даа болза, үр турбаан кыска сайзырал үезин, эрги амыдыралдан чаа амыдыралче кирип турарының сөөлгү чылдарында болуушкуннарны база ында кирип турар амыдыралчы маадырларның овур-хевирлерин онзагай тода кылдыр уранчыдып бижээн. Мында овур-хевирлер бот-боттарынга дөмейлешпес даштыкы хевирлиг болгаш аажы-чаңныг. Романда салгалдан салгал дамчып, үениң өскерлиишкининиң  аайы-биле амыдыралдың эки-багын көрген баглаашты кижиниң амыдыралы-биле холбап көргүскени кончуг солун болгаш тывынгыр.  

«Амыдыралдың чиргилчиннери» деп тоожуда амыдыралдың чырык болгаш хөлегелиг талаларын чуруп көргүскен. Кижилерниң амыдырал-чуртталгазының байдалын бойдустуң болуушкуну чиргилчиннерге чижеглей көргүскени солун болгаш өөредиглиг.  Арагачы, мегечи, чашпаа, кажар кижилерниң овур-хевирлерин тода бижип, ол четпес талаларны сойгалап бижээн.

Шомаадыр Дойлуевич Кууларга 1993 чылдын май 31-де чедиишкинниг болгаш кызымакай ажыл-ижи дээш «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг бедик атты тывыскан. Россиянын Парлалга яамызының, Россияның журналистер эвилелиниң база Тыва Республиканың хөй-хөй Хүндүлел бижиктериниң болгаш шаңналдарының эдилекчизи. Шомаадыр Дойлуевич Куулар Россияның Журналистер эвилелиниң болгаш Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. 

2020 чылдың март 10-да салым-чаянныг журналист, чогаалчы, чурукчу үр үе ишти аарааш, чырык өртемчейден чарлып чоруткан.

  • Автор: Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
  • Ссылка:
  • Список литературы, иное: 1. Күжүгет, М. Шомаадыр Дойлуевич Куулар / М. Күжүгет // Люди и события. – 2003. – С. 19-20. 2. Базыр, Л. Журналист. Чогаалчы. Чурукчу: Ш. Кууларның ажыл-ижиниң дугайында /Л. Базыр // Тываның аныяктары – 2003. – № 13.