Сундуй Юрий Михайлович

Чоокта чаа композитор, хѳгжүмчү, башкы, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Юрий Михайлович Сундуйнуң (5.07.1939-22.10.1991) «Сеңээ» деп ырыларының чыынды ному үнген. Ону Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң танцы-сам салбырының концертмейстери, хѳгжүмчүзү, баянист Томас Коңзай-оолович Монгуш чыып, тургузуп, дуңмазы Юлия Михайловна Сарыгларның сан-хѳѳ-биле дузазының ачызында парлаткан. Чаа чырыкче үнген номну Ю.М. Сарыглар Тыва Республиканың Национал музейинге белек кылдыр берген. Ырылар чыындызында композиторнуң 44 ырызы кирген.

Юрий Михайлович Сундуй 1939 чылдың июль 5-те Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая сумузунга төрүттүнген. Ооң чаш болгаш элээди чылдары Улуг-Хем кожууннуң Чаа- Хөлге эрткен. Юрий Сундуй школачы чылдарында спортка, уран чүүлге салым-чаяанныг өөреникчи чораан. Чаа-Хөл школазынга өөренип тура ол чиик атлетикага, хол бөмбүүнге, хаакка шыырак спортчуларның санынга кирип турган. Ооң хөгжүмге сундулуун композитор Солаан Базыр-оол эскерип кааш Юрий Сундуйну баянга ойнап турар кылдыр өөредип, хөгжүм делегейинче ооң баштайгы кокпа оруун изежип берген. Ю. М. Сундуй 1958 чылда Чаа-Хөлдүң ортумак школазын дооскаш, ССРЭ-ниң чепсектиг күштеринге шериг албан-хүлээлгезин эрттирген. 1961 чылда Кызылдың музыка училищезиниң теория-композиция салбырынче өөренип киргеш, Юрий Михайлович музыка талазы-биле быжыг, ханы билиглерни шиңгээдип ап, Тываның баштайгы профессионал композитору, ССРЭ-ниң улустуң артизи Алексей Боктаевич Чыргал-оолдуң удуртулгазы-биле бодунуң баштайгы ырларын бижип эгелээн. Сургуул чылдарында ол Түлүш Кызыл-оолдуң, Салим Сүрүң-оолдуң, Монгуш Өлчей-оолдуң сөстеринге аялгаларын бижээн. Музыка училищезиниң доосканының соонда Юрий Сундуй бүгү амыдырал-чуртталгазын музыка уран чүүлүнге бараан болдурган. Чадаананың культура бажыңын, уругларның уран чүүл школазын директорлап турар үеде, ооң композитор салым-чаяаны улам сайзырап, республикага ындынныг ырлары-биле ат-сураа калбарып келген. Композиторнуң тыва улустуң ырларын хөй үннүг хорга таарыштыр сайзырадып, болбаазырадып кылганы ооң чогаадыкчы ажыл-ижиниң база бир онзагай арыны болган. Композитор бедик патриоттуг, хей-аът кииришкинниг ырлардан аңгыда, ынакшыл темазынга уяранчыг, кударанчыг, ыяңгылыг ырларны чогааткан. Салым-чаяанныг оолдар, уруглар-биле кады чогаадыкчы ажыл ооң намдар-төөгүзүнде онзагай черни ээлеп турар. Ооң уламындан Ю. М. Сундуй уругларга чаптанчыг чараш ырларны хөйү-биле бижигилээн. Юрий Михайлович Сундуйнуң өөнүң ишти Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, дирижер, кайгамчык салым-чаяанныг башкы Валентина Настык-Доржуевна Донгак композиторнуң чогаадыкчы ажыл-ижинге эгээртинмес ачы-дузаны чедирип, ооң чогааткан ырларын чыып, бижип, сайзырадып, уран чүүл көрүлделеринге, республика болгаш район, суму чергелиг фестивальдарга ырлап, күүседип чорааны тыва уран чүүлдүң мөгейикчилеринге билдингир дээрзин чон утпайн, сактып, үнелеп чоруур. Ю. М. Сундуй амыдырал-чуртталгазынның сөөлгү он чылдарын Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурунга чурттап чораан. Ол суурнуң Хүндүлүг хамаатызы болуп, аңаа культура амыдыралын хөгжүдеринге улуг үлүг-хуузун киирген. Тыва хөгжүм уран-чүүлүн хөгжүдүп сайзырадыырынга киирген ачы-хавыяазы дээш Юрий Михайлович Сундуйга «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик атты Тыва Республиканың чазаа тывыскан. Композитор аар, берге аарыгга туттурза-даа чуртталгазының сөөлгү шагынга чедир ыры-биле чурттап чораан. Ю. М. Сундуй үр аараанының түңнелинде 1991 чылдың октябрь 22-де мөчээн. 1994 чылда Юрий Сундуйнуң ады-биле Кызыл кожууннуң Кур-Чер сумузунуң культура бажыңын адаан. Композитор Юрий Михайлович Сундуйнуң «Сеңээ» деп ырларының чыынды номун Кызылдың Алексей Боктаевич Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң танцы-сам салбырының концертмейстери, хөгжүмчү, баянист Монгуш Томас Коңзай-оолович чыып, тургузуп, парлап кылган.

В этом году вышел в свет сборник песен «Сеңээ» известного тувинского композитора, заслуженного работника культуры РТ Юрия Михайловича Сундуя (1939-1991). Составителем сборника является концертмейстер хореографического отделения Кызылского колледжа искусств им. А.Б. Чыргал-оола, музыкант Томас Конзай-оолович Монгуш.  В нем собраны 44 песни композитора. Песенник издан в ООО «Типографии Хакасии» при финансовой поддержке сестры композитора – Юлии Михайловны Сарыглар. А недавно, в начале июня (9 июня) сборник был подарен Юлией Михайловной и Национальному музею. К слову, в документально-письменном фонде хранится архив Юрия Сундуя, переданный его братом, Алексеем Михайловичем Сундуем.