Хөөмей – Төп Азияның культуразының эртинези

Чаңчылчаан культураның тыва сыгыт-хөөмей күүселдезин кадагалап арттырар болгаш хөгжүдеринге киирген үлүг-хуузу дээш Россия Федерациязының Президентизи Дмитрий Медведевтиң Чарлыы-биле Бүгү-делегейниң «Хөөмей» эртем төвүнүң директору Зоя Кыргысовна Кыргыска «Россия Федерациязының уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы» атты тывыскан.Зоя Кыргысовна Кыргыс – бо бүгү талазы-биле онзагай эртем төвүнүң үндезилекчизи болгаш солуттунмас удуртукчузу. Төптүң кол сорулгалары – чаңчылчаан хөөмейниң аңгы-аңгы хевирлерин камгалап арттырары болгаш хөгжүдери.Делегейниң «Хөөмей» эртем төвү — Саян-Алтай девискээриниң болгаш делегейниң өске-даа регионнарының хөөмей талазы-биле дилээшкиннериниң болгаш шинчилелдериниң хөй санныг эртем ажылдарының организатору.Бистиң ак-көк Тыва чуртувустуң культуразы, езу-чаңчылдары, тыва дылы, каас-чараш болгаш арыг агаарлыг бойдузу-биле чергелештир бүгү делегейге дыңнаксанчыг хөөмей-сыгыды-биле алдаржаан. Аңаа канчап чоргаарланмас боор. Хөөмей – Төп Азияның чоннарының культуразының эртинези база ол ышкаш тыва чоннуң культуразының бир кол кезээ.Делегей чергелиг хөөмей симпозиумунуң доктаамал эртип турары канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Чүге дизе ол чүгле этно-хөгжүмнүң сайзыралынга эвес, харын-даа бистиң рес¬публикага туризмни делегей деңнелинге чедир хөгжүдеринге бурунгаар идиг болдурары-дыр. Ынчангаш бо чылгы «Хөөмей» — Төп Азияның чоннарының культуразының эртинези» деп VI симпозиумнуң делегей чергелиг мөөрейиниң дугайында «Хөөмей» Бүгү-де¬легейниң эртем төвүнүң директору Зоя Кыргысовна Кыргыс-би¬ле ажыл-ишчи чугааны кылгаш, ооң берген та¬йылбырын номчукчуларывыска бараалгаттывыс.– Хөөмей симпозиумунуң кол эрттирикчилери кымнар ирги, Зоя Кыргысовна?– «Хөөмей» — Төп Азияның чоннарының культуразының эртинези» деп VI симпозиумнуң делегей чергелиг мөөрейин Тыва Республиканың Культура яамызы болгаш бистиң «Хөөмей» Бүгү-делегейниң эртем төвү эрттирер. Ук мөөрей — делегейниң эт¬но-хөгжүм симпозиумунга дүүштүр хөөмей күүседикчилериниң мөөрейи-дир. – Хөөмейниң ховар хевирлеринге чүү хамааржырыл?– Оларга борбаңнадыр, эзеңгилээр, хөректээр, думчуктаар, кумзаттаар, канзып, чыландык болгаш оон-даа өске хевирлер хамааржыр.– Мөөрей кайы үеде болурул?– Мөөрей чайын, алды айның ортан үезинде, июнь 13-тен 16-га чедир болур.– Кандыг-даа мөөрей негелделер чокка эртпес болгай, ук мөөрейниң негелделери кандыгыл?– Мөөрейге шупту күзелдиг улус назы-хар, эр-херээжен дээш, кызыгаарлаашкын чок киржир эргелиг. Баштай ээлчеглиг шылгалда болур. Чаңгыстың күүселдези 3-4 минутадан, а ансамбльдер – 7-8 минутадан эртпес. Чаңгыс кижиниң күүселдези, бодунуң шаа-биле-даа болза, доктааткан чурум езугаар үени сагыыр. Ансамбльдер удурланышкак ийи күүселде-биле кызыгаарланыр. База ол ышкаш киржилге дээш дадывыр акша турар.– Киржикчилерниң күүселделерин үнелээринге чогуур кандыг барымдааларны сагыырыл, Зоя Кыргысовна?– Көшкүн чоннуң амыдыралының хевиринге болгаш угаан-бодалынга дүүшкек күүселдениң оожум аянын барымдаалаза чогуур, чүге дизе ол амгы үе¬де сагыттынмайн турарындан дүргедээшкинниг, катаптаашкынныг хөөннүг аялгалар тыптып келген, оон уламындан национал хөгжүмнүң үе-дүптен бээр туруп келген дүрүмнери сагыттынмайн, харын-даа чаңчыл апарган күүселдеден дашкаарлай берген болуп турар. Мөөрейниң түңнелдерин үндүрүп тургаш, дараазында чүүлдерни өөренип көөрү чугула: хөөмейжилер Хунаштаар-оол Ооржактың, Максим Дакпайның, Кызыл-оол Санчының, Ак-оол Кара-Салдың, Манчакай Саттың, Маржымал Ондарның, Сорукту Кыргыстың, Комбу Ондарның болгаш өскелерниң-даа күүседикчи чаңчылдарын уламчылаары, күүселдениң аян талазы-биле «арыы» (хөөмей-сыгыт, каргыраа, эзеңгилээр, борбаңнадыр), кол күүселде биле хөгжүм херекселиниң үделгезиниң дүүшкээ, аяннажылгазы болгаш оон-даа өске.– Бо ышкаш улуг хөгжүм хемчеглери бедик деңнелде эртер болгаш, шынап-ла, делегейниң кайы-даа чуртундан киржикчилер хөйү-биле чедип келир болгай. А ол чүнү көргүзүп турарыл дээрге, бистиң тыва чонувустуң шаг-төөгүден, салгалдан салгалче дамчып келген чаңчылчаан чараш хөгжүмүвүстүң чылдан чылче улам-на сайзырап хөгжүп турарын бадыткап турар. Ээлчеглиг улуг хемчээлдиг мөөрей база-ла чедиишкинниг болурун күзедим. Бистиң-биле чугаалашканыңар дээш четтирдивис, Зоя Кыргысовна, ажыл-херээңер бүдүнгүр болзун.Валерия КОНГАР чугаалашкан.№6 2013 чылдың январь 22 Мөөрейниң кол сорулгазыОоң сорулгалары элээн хөй: оларга хөөмейниң салым-чаяанныг күүседикчилерин илередири, хомус болгаш национал хөгжүм херекселдериниң мастер-белеткекчилерин тодарадыры;тыва хөөмей, сыгыт, каргырааны делегей хемчээлинге нептередири;хөөмейниң ховар хевирлериниң күүседикчилерин илередип тыварынга идигни бээри;мооң мурнунда мөөрейлерге киришпээн болгаш ырак-узак турлагларда чурттап турар аныяк хөөмейжилерни база улуг салгалдың хөөмейжилерин хаара тудары;хөөмейниң болгаш «сөс чок шоорнуң» аянныын, национал идик-хептиң болгаш эт-септиң онзагай каазын сайзырадырынга деткимчени көргүзери;аэрофоннарга (шажын кенгиргелери), хордофоннарга (хылдыг хөгжүм), идиофоннарга (боду дыңналыр хөгжүм) уттундурган чаңчылчаан ыр-шоорну катап тургузары.

---