Сарыг шажын дугайында тыва дылда номнар

Тускай бижик ёзугаар Түбтен Шедруб Линг хүрээзи бо чылдың сентябрь 20-ден эгелеп ажылдай берген. Ном саңында амдыызында сарыг шажынга хамаарышкан 829 ном бар. Ында бар орус дылда номнар Москваның буддистер ниитилели «Сохраним Тибет» деп фондунуң чаа хүрээге белек кылдыр халас берген номнары. Моол болгаш төвүт дылда номнар Лодой башкы Тываның Камбы-ламазы турда Индияның буддистери белекке берген турган, кажан Лодой башкы чок болган соонда Тываның Камбы лама эргелели 2023 ч. апрель айда Түбтен Шедруб Линг хүрээзинге хүлээдип берген деп ол төөгүнү эки билир кижилер чугаалап турар.

Хүрээни болгаш ном саңын сонуургап, чон үзүктел чок кээп турар. Сарыг шажын төөгүзүн, амгы байдалын, улуг лама башкыларывыс намдарын, төөгүзүн, чүдүлгевис катап диргизеринге боттарының билиг мергежилин харам чокка өргүп чоруур төвүт башкылар дугайын, хүрээлер дугайын ном-сеткүүл, чырыкче парлаттынып үнүп турган ажылдар ажыглап, эвээш-бичии-даа бол, билир шаавыс-биле чугаалап турар бис.

Хей аъдывыс көдүрүп, бисти сорук киирип турар бир кол чылдагаан, улуг-биче чоннуң боттарының чүдүлгезинге бүзүрелиниң, сонуургалының күштүү. Ылаңгыя аныяк башкыларның ырак-узак кожууннардан өөреникчилерин эдертип алган, чедип кээп турарынга канчап чоргаарланып, өөрүп биживес боор.

Бай-Тайганың үстүкү класстары, Каа-Хем кожууннуң Сарыг-Септен сургуулдар, Барыын-Хемчиктен төрелдер бөлүү, Кызылдың № 5 гимназия дээш чон үзүлбес. Чамдыктары чүдүлге талазы-биле билии дыка бедик деңнелде дээрзин эскерип болур. Кызылдың чаа туттунган № 18 дугаар школаның сургуулдары, аныяк башкызы Күжүгет Сылдыс Май-оолович-биле келгеш бистерни кайгаткан. Оларның чүдүлгеге сонуургалы, бүзүрели ол хевээр артар болза, бедиктерже чедиишкиннер оларның мурнунда.

Бо кыска медээни бижий берген сорулга, биске доктаамал таваржып турар бир кол айтырыг бар – Сарыг шажын дугайында тыва дылда кандыг номнар үнген? Ол номнарны кайыын тып, көрүп, номчуп болурул? деп. Бо айтырыгларга хамаарыштыр сан-чурагай, ат-сып, утка шынар болгаш даштыкы каасталга хевир талазы-биле шинчилеп көөр болза орус дылда үнүп турар номнарның саны хөй болгаш даштыкы, иштики каасталгазы, кылган хевир шынары бедик дээрзин эскерип болур.

Бисте бар 829 номнуң аразында орус дылда 668, тыва дылда 8 ном бар. Ол кандыг номнарыл? Чырыкче үнген чылының аайы-биле алырга:
   Лобсанг Тхуптен, О. М. Саая «Будда Бурганга сүзүглеп тейлээри база хилинчек-човулаңдан адырлырының аргалары» (Кызыл, 2007);
      Пэндэ Гуалцен «Алдын чула» ( Кызыл, 2008);
     Лопсан Чопел, Чочагар Монгуш «Ыдыктыг XIV-кү Далай-лама Тензин Гьятцонуң Тывага үш хүн иштинде берген өөредиглери» (Кызыл, 2014);
     С. Ч. Донгактын орус дылдан очулдурганы Ыдыктыг Далай-Ламанын бижээн намдары «Дезигде хосталга» (Кызыл, 2016);
   Чочагар Монгуш, Лопсан Дондуп тургускан «Ыдыктыг XIV-кү Далай-лама Тензин Гьятцонун Ладакка берген өөредиглери (Кызыл, 2017);
       Геше Түптен Наван «Очалаңның дээскинчээ» (Кызыл, 2017);
       Лобсанг Тхуптен «Чырык дуза-IV» (Кызыл, 2023);
      Моол дылдан И. Б. Айыр-оол очулдурган «Будда бурган башкы база бодхи ыяжы» (Кажан, каяа үнгенин айытпаан А. Ш., Х. А. Ооржактарның деткимчези-биле парлаан).

Тыва дылда бо каш номнардан эгезин алган чаа хүрээде сарыг шажын номнарының фондузу каш чыл болгаш көвүдей бээринге бүзүреп, күзелдиг кижилер номчуп каапкан номнары-биле дузалаптар боор деп бодал-биле бижидим.

Зоя Монгуш, библиотекарь.

---