Тараа. Ая Торжу «Иениң сактыышкыннары»

Тараа Сериин хөлегеде тываларның шаг-шаандан тура кончуг хүндүлүг чеми – тараа, далганны белеткеп турар – кыстар мөөрейлежип, элчип-солчуп ажылдаары магаданчыг. “Тараам турда, тодуг-ла мен” деп мерген чугаада кончуг-ла ханы утка сиңген. Чиңге-тарааны белеткээри бир аңгы, нарын болур. Арбай, кызыл-тас азы ак-тарааның ниити ажылы: шоңнаары, челбип каары, шыгыдып алыры, отка хоорары, деспиге база катап дажаары, дээрбеге тыртары, чайгыышка чайгаш, каржаң төнгүже чуурар. Сөөлзүредир тырткан ак-далганын аңгылап алыр, арткан каржаңын быдаа чеминге ажыглаар. Ол ажылга аажок улуг күш негеттинер. Кончуг улуг барбаны долдур тарааны соктап аарынга хөй үе херек. Барбаларны улуг инектер кештерин чымчадыр ууштааш, даарап алыр, ол аажок быжыг болгаш күскелер безин үттеп шыдавас дээр. Кончуг берге үелерде, дайын чылдарында авам оолдарынга тараа-далганны белеткеп алгаш, менче чорудуптар. Мээң-биле ажылдап чораан орус эмчилер айтырар: – Силер уругларыңарны чүнүң-биле чемгерип турар силер? Олар дыка-ла семис чаагай, чараш-тыр – деп сонуургаарлар. – Бис уругларывысты тыва чем-биле чемгерип турар бис – дээш, олар-биле аъш-чемивисти үлежип чордувус. Орус өңнүктеривис сөөлүнде далган-тарааны аажок амданнанып чиир апарганнар. Чамдыктары дайын үезинде чуртунче чагаазынга тарааны канчаалдыр белеткеп чиирин допчузу-биле бижип турдулар. Мээң уругларым тараа-далганга аажок ынак. Мен амдыгаа дээр тыва чемни салбас мен. Үргүлчү хойтпактың хөреңгизин шыгжап, тараа-далганым бар, ак-чемге аажок ынак мен. Ынчангаш үр чурттап турарым ында деп бодаар мен. Черле ынчаш бурунгу төрелдеривис биске хан дамчыштыр ынчалдыр чаяап кааны ол ыйнаан. Ол-ла үеде семис мал-маганын шилип алгаш, кышка белеткеп үүжелээр. Шагааның үүжезин аңгы белеткеп алыр, эътти борбактап, пөске, өшкүнүң азы сергениң кежинге ораагаш, даштын хой кажаазының чанында бедик ыяш кырынга харга доңуруп каар. Бичии чаштар база-ла улуг улустарга дузалажыр: хемден суглаар, ыяш чыгган, улус айбызын күүседип маңнаар, могаг-шылаг чок хүнзээрлер. Мындыг ажылдар үезинде уругларның ажылгыры, кежээзи көстү бээр. Ажыл төнген сөөлүнде бүгү улус долгандыр ногаан шөлге олурупкаш, дыштанып, шайлап, чемненип, хөөрежип ора, кончуг кежээ, ажылгыр, күштүг аныяктар дугайында эскериглерин чугаалажы бээр. Кылган ажылдың түңнелин ынчан сайгарып чугаалажыр. Ая Торжу «Иениң сактыышкыннары», Кызыл – 2009 чыл. Тываның национал архивиниң библиотеказы. Инвентарлыг номери 8616. #Культуратувы #Тува #Тыва #нацархив #история #мудрость_народа #обычаи_традиции #пословицы #рассказы #поговорки #басни #Тыва_100

---